Πικάσο: διαρκής καταγγελία του Πολέμου

Τον Σεπτέμβριο που μας πέρασε βρέθηκα στη Βιέννη, σε μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση με έργα του Πικάσο για την Ειρήνη και την Ελευθερία. Ο Πικάσο δεν ήταν ένας απομονωμένος καλλιτέχνης. Ήταν ένας καλλιτέχνης που έζησε την εποχή του, επηρεάστηκε βαθιά από τους πολέμους που την ταλάνισαν και στήριξε ενεργά, με την τέχνη του, τις ιδέες και τα κινήματα στα οποία πίστευε. Αυτόν τον Πικάσο, ένα μόνο από τα πολλά πρόσωπα αυτής της μεγάλης μορφής, είχε στόχο να παρουσιάσει αυτή η έκθεση που αναφερόταν στην περίοδο από τα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι το θάνατό του (1973), κατά την οποία ο Πικάσο έζησε στη Γαλλία. Με έκπληξη διαπίστωσα ότι η Έκθεση αυτή έκρυβε και σχέδια του, που αφορούσαν τη χώρα μας και μάλιστα συνδεδεμένα με τα χρόνια της Ναζιστικής κατοχής αλλά και μετέπειτα.

Ο Πικάσο πέρασε τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής στο Παρίσι. Δεν είχε ξεχάσει ποτέ ότι τα αεροπλάνα που βομβάρδισαν την Γκουέρνικα, ήταν αεροπλάνα της ήδη ναζιστικής Γερμανίας που είχαν προστρέξει σε βοήθεια του δικτάτορα Φράνκο. Στο Παρίσι, οι κατακτητές δεν ενόχλησαν το μεγάλο καλλιτέχνη για να μην ξεσηκώσουν διαμαρτυρίες και μάλιστα προσπάθησαν να τον καλοπιάσουν στέλνοντάς του κάρβουνα για να ζεσταίνεται. Ο Πικάσο τα απέρριψε λέγοντας ‘Ένας Ισπανός δεν κρυώνει ποτέ'. Σε μια επίσκεψη Γερμανού αξιωματικού στο ατελιέ του, όταν αυτός αντικρίζοντας την Γκουέρνικα τον ρώτησε ‘Εσείς το κάνατε αυτό; Ο Πικάσο απάντησε με νόημα ‘Όχι, εσείς το κάνατε'.

Αντίγραφο της ‘Γκουέρνικα', δέσποζε σε έναν ολόκληρο τοίχο και έδινε τον τόνο στα αντιπολεμικά έργα του Πικάσο. Δεν είναι όμως η ‘Γκουέρνικα' το μόνο έργο του Πικάσο που έχει καταγγελτικό χαρακτήρα για τον πόλεμο. Στον πίνακα ‘Ο βιασμός των γυναικών των Σαβίνων' (‘Rape of the Sabine women', 1963) τονίζει την αγριότητα των στρατιωτών  με την αφύσικη στάση των γυναικείων σωμάτων, και είναι σαν να ακούς τις κραυγές να βγαίνουν από τα ολάνοιχτα στόματα. Η αναπαραγωγή αυτής της ιστορίας της Ρωμαϊκής εποχής, που είχε απεικονιστεί και από κλασσικούς ζωγράφους, ίσως να θέλει να δείξει, εκτός των άλλων, ότι ο άνθρωπος δεν έχει διδαχθεί από την Ιστορία και συνεχίζει να φέρεται με την ίδια ή και μεγαλύτερη βαρβαρότητα.

Δεν θα επιχειρήσω περαιτέρω περιγραφή των πινάκων του Πικάσο, που φιλοξενούσε η έκθεση αυτή, μιας και αυτό είναι αντικείμενο πιο ειδικών. Θα ήθελα όμως να αναφερθώ σε μια άλλη πλευρά του, που ίσως δεν είναι τόσο γνωστή. Ο Πικάσο στήριξε τα κινήματα αλληλεγγύης και ειρήνης που αναπτύχθηκαν μετά τον πόλεμο στην Ευρώπη. Υιοθέτησε μια γενναιόδωρη στάση  και εν γνώση του άφηνε το ταλέντο του να δίνει πνοή στις ιδέες αυτές: Ελευθερία, Αλληλεγγύη, Ειρήνη. Το περίφημο περιστέρι γίνεται αξεπέραστο σύμβολο. Η υπογραφή του δίνει φτερά στα αιτήματα που υποστηρίζει, για να ξεπερνούν ιδεολογικά στεγανά και σύνορα σε μια ψυχροπολεμική εποχή.

Ο ίδιος, αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο έγινε μέλος του Κουμουνιστικού κόμματος της Γαλλίας και με τα σχέδιά του που δημοσιεύονταν στην Humanite έκανε πρώτο θέμα συζήτησης κάθε γεγονός ή πρόσωπο που υποστήριζε. Έτσι πάμπολλες ήταν οι αφίσες που σχεδιάσε με το περιστέρι της ειρήνης και της φιλίας των λαών για διεθνείς συναντήσεις των εργατών και των νέων. Το περιστέρι δεν ήταν ένα καθιερωμένο σύμβολο. Ο Γάλλος ποιητής Πωλ Ελλιάρ ζήτησε από τον Πικάσο ένα σύμβολο για την ειρήνη, που τόσο ανάγκη είχαν να πιστέψουν οι λαοί στη μεταπολεμική εποχή. Ο Πικάσο ξεκινώντας από ένα πιο λεπτομερές σχέδιο, σιγά σιγά απάλλαξε το περιστέρι από το βάρος μιας ρεαλιστικής απεικόνισης,  δίνοντάς του αυτή την ανάλαφρη κίνηση που όλοι αναγνωρίζουμε και πραγματικά μεταδίδει το μήνυμα της συμφιλίωσης των λαών ακόμη και σήμερα.

Γεμάτη λοιπόν η έκθεση αυτή από αφίσες του Πικάσο με χαρούμενα περιστέρια να πετούν, άλλα στεφανωμένα με λουλούδια, άλλα μέσα σε κύκλο νέων και ξαφνικά αντικρίζω μια μικρή ζωγραφιά, σαν καρτ-ποστάλ, με ένα περιστέρι πάνω από την Ακρόπολη. Κοιτάζω καλύτερα: Ο Παρθενώνας και στην κορυφή του αετώματος στέκεται μια ανθρώπινη φιγούρα να υψώνει γαλάζια σημαία με το περιστέρι της ειρήνης. Η υπογραφή του Πικάσο στη βάση του βράχου της Ακρόπολης. Το σχέδιο γίνεται πρωτοσέλιδο στην Humanite με τίτλο ‘Το μολύβι του Πικάσο σε βοήθεια του Ηρωα της Ακρόπολης'. Ζητά την απελευθέρωση του Μανώλη Γλέζου το 1959. Αναρωτήθηκα και ντράπηκα: Δεκατέσσερα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο Γλέζος κρατείται στη φυλακή, ο άνθρωπος που είχε δώσει το λάκτισμα για την αντίσταση κατά της Γερμανικής Κατοχής όταν μαζί με τον σύντροφο και φίλο του Απόστολο Σάντο, μαθητές ακόμα, κατέβασαν τη σβάστικα από την Ακρόπολη την άνοιξη του 1941.

Και όμως: Βρισκόμαστε στα 1958. Ο Μανώλης Γλέζος συλλαμβάνεται για τέταρτη φορά και παραπέμπεται σε δίκη με την κατηγορία της κατασκοπείας, επειδή είχε συναντήσει τον Κώστα Κολιγιάννη, ο οποίος ασκούσε χρέη Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ και είχε μπει παράνομα στην Ελλάδα. Στη δίκη του ο ίδιος ο Μ. Γλέζος θα δηλώσει ότι ήταν τριπλό του καθήκον αυτή η συνάντηση: ως ανθρώπου, επειδή γνώριζε προσωπικά από παλιά τον Κολιγιάννη· ως επαγγελματία, διότι ήταν δημοσιογράφος και η παρουσία του Κολιγιάννη στην Ελλάδα ήταν είδηση· και ως κομμουνιστή που η επαφή με το ανώτερο στέλεχος του κόμματος ήταν αναντίρρητη υποχρέωση. Τελικά, ο Μ. Γλέζος καταδικάστηκε σε πενταετή κάθειρξη για συνέργια σε κατασκοπεία και παρέμεινε στη φυλακή Â από το 1959 έως το 1962.

Από τη στιγμή που ο Μ. Γλέζος φυλακίστηκε, ξεκίνησε μια προσπάθεια άμεσης απελευθέρωσής του από προσωπικότητες στην Ευρώπη. Το κατόρθωμά του, την άνοιξη του 1941, είχε συγκλονίσει την κατακτημένη από τους Γερμανούς Ευρώπη. Ο Πικάσο, έδωσε και πάλι το παρόν: Στις 2 Ιουλίου του 1959, η φυλάκιση του Γλέζου γίνεται πρωτοσέλιδο με την υπογραφή του Πικάσο να υπογραμίζει: Ελευθερώστε αυτόν τον αγωνιστή της ειρήνης.

Αυτό το σχέδιο του Πικάσο, που ήταν σε μικρό μέγεθος με την ιδέα να κυκλοφορήσει ως καρτ-ποστάλ για τη συγκέντρωση χρημάτων, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στην Ελλάδα σε αντίθεση με το σκίτσο για τη Δίκη του Μπελογιάννη που δημοσιεύθηκε και αυτό στην Humanite. Γυρνώντας στην Ελλάδα έψαξα πληροφορίες και διάβασα ότι έχει αγοραστεί από έλληνα συλλέκτη και μάλιστα έχει ήδη παρουσιαστεί στην Αθήνα, κατά την 1η Διεθνή Έκθεση Σύγχρονης Τέχνης της Μπιενάλε στην Αθήνα, το 2007, που είχε τίτλο ‘Destroy Athens'. Στόχος αυτής της έκθεσης ήταν να ωθήσει τους καλλιτέχνες να παραβλέψουν τα στερεότυπα για την Αθήνα, να καταστρέψουν τις προκαταλήψεις τους γι' αυτήν, είτε αυτές αφορούν κάποιον που ζει στην Αθήνα είτε κάποιον που δεν την έχει επισκευθεί ποτέ, όπως ο Πικάσο.

Δεν είχα δει αυτή την έκθεση. Κρίμα σκέφτηκα. Όμως έφερα στο μυαλό μου την κάρτα αυτή ανάμεσα στις τόσες αφίσες και σχέδια του Πικάσο και και ένιωσα ότι εκεί αποκτούσε όλο της το νόημα: Ο Πικάσο, που συμβόλιζε τότε την Ευρωπαϊκή διανόηση και τα αριστερά κινήματα, κατήγγειλε την έλλειψη δημοκρατίας στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, ειρωνευόμενος το καθεστώς που φυλάκιζε κάποιον που είχε κάνει μια τόσο ηρωική πράξη, γιατί απλά συνάντησε έναν γνωστό κομμουνιστή.

Η Έκθεση είχε ακόμα πολλά και σημαντικά για να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του Πικάσο, που στήριζε ότι πίστευε και στηλίτευε κάθε τι που διέφευγε των αρχών του. Για παράδειγμα είχε στηρίξει οικονομικά τη μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων της Γαλλίας με επιταγή ενός εκατομμυρίου φράγκων. Υπόγραψε κατά της εισβολής της τότε Σοβιετικής Ένωσης στην Ουγγαρία. Χρησιμοποίησε την πένα του για να σχολιάσει τον Στάλιν: Όταν πέθανε ο Στάλιν, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γαλλίας του ζήτησε να σχεδιάσει το σκίτσο του για το πρωτοσέλιδο αφιέρωμα της Humanite. Ο Πικάσο τους έστειλε ένα σκίτσο που παρουσίαζε το Στάλιν νέο. Τον κατηγόρησαν για έλλειψη ρεαλισμού ...

 Ελπίζω αυτή η έκθεση να έλθει και στην Ελλάδα γιατί περιέχει πραγματικά αριστουργήματα του Πικάσο, αλλά και γιατί είναι μια πολύ επιτυχημένη προσπάθεια να αναδειχθεί ο  πνευματικός ταγός, πίσω από τον καλλιτέχνη, ένας ρόλος που μάλλον ψάχνει ενσαρκωτές στην εποχή μας.

Μπέττυ Ρούνη

Ταυτότητα της Έκθεσης:
Βιέννη, Albertina museum ‘PICASSO: PEACE AND FREEDOM'
22 Σεπτεμβρίου 2010 - 16 Ιανουαρίου 2011.
Ενδεικτικές τιμές εισητηρίων: γενική είσοδος  € 9.50, φοιτητές €7.00 και ελεύθερη είσοδος για παιδιά και νέους έως 19 ετών.